فلورايد و تاثير آن در استحكام بخشيدن به دندان ها

پلاک چیست؟

پلاک ميكروبی، ماده ای بی رنگ و چسبنده شامل ميكروب های موجود در دهان، بزاق، و خرده های مواد غذايی می باشد. پلاک محل مناسبی برای تغذيه و زيست كليه ميكروب ها بوده و تعداد آن ها ممكن است بين 10¹⁰ تا 10¹¹ ميكروب در هر گرم وزن پلاک برسد. اين ميكروب ها كه مهمترين آن ها streptococcus mutants است، با استفاده از كربوهيدرات هايی مثل ساكارز، گلوكز و فروكتوز، اسيد ايجاد می كنند. اسيد توليد شده به علت تماس مداوم با سطح مينای دندان، ابتدا مينا را مورد حمله قرار داده و سپس در عرض مدتی كه به عواملی مانند زمينه جسمی فرد، مقدار و دفعات مصرف مواد قندی و … وابسته است، به عاج دندان می رسد. چنانچه پوسيدگی از عاج نيز بگذرد، ميكروب ها به مغز دندان دسترسی یافته و بدين ترتيب مغز دندان به منبع عفونت تبديل می گردد.

درمان پلاک دندان

بهترين راه جلوگيری از اين گونه ضايعات، پيشگيری از به وجود آمدن آن ها است. از ميان عوامل پيشگيری كننده، كنترل پلاک بايد به عنوان اولين مورد درجه بندی شود. كنترل پلاک به صورت شيميايی يا مكانيكی توسط مراقبت خود فرد يا به صورت حرفه ای به كمک دندانپزشک و يا بهداشتكار دهان انجام می شود.

برای پيشگيری و كنترل پوسيدگی های دندانی، استفاده از فلورايد بعد از كنترل پلاک بايد در دومين مرتبه طبقه بندی شود. سال ها است كه تاثير فلورايد بر سلامت دندان ها ثابت شده و هنوز مطالعات زيادی در اين زمينه انجام می پذيرد. فلورايد به صورت افزايش مقاومت ساختمان دندان در مقابل تحليل مينای دندان عمل می كند و از طرف ديگر تا حدودی ميكروب های پلاک دندانی را مهار می نمايد.

منابع تامين كننده فلورايد

فلورايد از دو طريق جذب عمومی (systematic ) و موضعی (topical ) مفيد واقع می گردد.

جذب عمومی فلوراید

در روش جذب عمومی، فلورايد به صورت خوراكی به بدن و دندان ها می رسد، روش های خوراكی استفاده از فلورايد شامل موارد ذيل می باشد:

1) افزودن فلورايد به آب آشاميدنی شهرها:

يكی از اصلی ترين منابع تامين كننده فلورايد مورد نياز بدن، آب شرب مصرفی می باشد. آب مصرفی شهری بسته به اين كه از منابع سطحی و يا عميق تامين شود، حاوی مقادير متفاوتی از اين يون هستند. آب های عميق به طور معمول به دليل عبور از لايه های دارای تركيبات فلوئور، حاوی غلظت بيشتری از فلورايد هستند. امروزه در كشورهای پيشرفته دنيا ميزان فلورايد در آب مصرفی شهری توسط سازمان های ذی ربط تنظيم می شود. به عنوان مثال ميزان فلورايد آمريكا از 60 سال پيش با افزودن تركيبات فلورايد تنظيم شده و بررسی ها نشان دهنده كاهش پوسيدگی دندان در كودكان تا 60% و در بزرگسالان تا 35% می باشد. همچنين در يک تحقيق انجام شده روی حدود 40000 نفر در رده سنی 5 تا 17 سال در آمريكا نشان داده شده كه در يك دوره 7 ساله ( 1980-1987) با مصرف بيشتر فلورايد از طريق آب مصرفی، خميردندان، دهان شويه و مكمل های غذايی ميزان پوسيدگی دندان 13% كاهش يافته است.

2) استفاده از غذاهای حاوی فلورايد:

به جز آب آشاميدنی چای، سيب درختی، تخم مرغ، قلوه، انواع ماهی، ميگو، بعضی از انواع قارچ های خوراكی و انواع سبزيجات حاوی فلورايد هستند.

3) مصرف قرص های فلورايد:

از اين روش می توان برای افرادی كه دچار كمبود شديد فلورايد هستند و در مناطقی كه فلورايد آب آشاميدنی كمتر از 3/0 ميلی گرم در ليتر باشد، با تجويز دندانپزشک يا پزشک استفاده كرد.

4) افزودن فلورايد به شير:

با اين روش می توان افرادی را كه به فلورايد بيشتری نياز دارند، تحت درمان قرار داد.

5) افزودن فلورايد به نمک طعام:

اگر مقدار فلورايد آب آشاميدنی شهری از 6/0 ميلی گرم در ليتر كمتر باشد و به دلايلی فلورايد آب آشاميدنی را نمی توان تنظيم كرد، می توان با افزودن فلورايد به نمک طعام اين كمبود را جبران نمود. اين كار نخستين بار در كشور سوئيس انجام شد.

روش های موضعی استفاده از فلوراید

و اما روش های موضعی استفاده از فلورايد كه موارد ذيل را دربرمی گيرد:

استفاده از فلورايد در مطب دندانپزشكی (فلورايدتراپی):

در اين روش ابتدا سطح دندان ها با وسايل خاصی تميز گشته و آنگاه ژل فلورايد به مدت معينی روی دندان ها گذاشته می شود. اين كار بايد يک يا دو بار در سال از 3 تا 13 سالگی تكرار شود. بيشترين اثر اين روش زمانی است كه تمام دندان های پوسيده قبل از گذاشتن فلورايد درمان شده باشند.

استفاده از دهان شويه های حاوی فلورايد:

بهترين نتيجه از مصرف سديم فلورايد با دوز مصرف 05/0 % به طريق گرداندن محلول در دهان به مدت 1 تا 2 دقيقه در روز حاصل شده است. مدت كافی استفاده از اين محلول ها و قورت ندادن آن ها در حين مصرف مهم است. به همين علت استفاده از اين دهان شويه ها در سنين زير 6 سال توصيه نمی شود.

استفاده از فلورايد در خميردندان ها:

وظيفه اصلی خميردندان عبارت است از سهولت برداشت مكانيكی پلاک با مسواک زدن و عمل كردن به عنوان يک وسيله حمل مواد فعال (فلورايد، عوامل كنترل كننده پلاک، عوامل ضد جرم و …).  خميردندان های حاوی فلورايد به ميزان 20 تا 30 درصد از پوسيدگی دندان ها می كاهند.  از مهمترين تركيباتی كه به عنوان منبع فلورايد در خميردندان استفاده مي شود، می توان به سديم مونوفلوروفسفات و سديم فلورايد اشاره كرد.

سایر روش ها

از ديگر سيستم های حمل به منظور كاربرد موضعی فلورايد می توان خلال دندان، نخ دندان و آدامس كه دارای اثرات متوقف كننده پوسيدگی دندان هستند را نيز نام برد.

2. مكانيسم های ضد پوسيدگی فلورايد:

* افزايش مقاومت مينای دندان:

وقتي مينای دندان در معرض PH حدود 5/5 يا پايين تر ناشی از توليد اسيد توسط ميكرو ارگانيسم ها قرار مي گيرد، هيدروكسی آپاتيت كه ماده اوليه تشكيل دهنده ميناست، طبق معادله ذيل حل خواهد شد:

Ca₁₀ (PO₄)₆(OH) ₂ + 8H⁺  ª10 Ca⁺ + 6HPO₄^-2 + 2H₂O

در حضور ماده فلورايد، هيدروكسی آپاتيت به فلوئوروآپاتيت تبديل می گردد كه درصد حلاليت آن در اسيد ترشح شده از ميكروب های پديد آورنده پوسيدگی بسيار كمتر از حلاليت ماده اوليه تشكيل دهنده مينا است.

Ca₁₀ (PO₄)₆(OH) ₂ + 2F^–ªCa₁₀ (PO₄)₆F₂ + 2OH^–

* تداخل با ميكروارگانيسم ها:

فلورايد در محيط دهان می تواند به عنوان يک ماده ضد عفونی كننده عمل كند، چرا كه با تاثير بر متابوليسم پلاک قادر به كاهش تعداد ميكروب های موجود در دهان بوده و همچنين مانع از رشد و تكثير آن ها می گردد.

* رمينراليزاسيون آسيب های اوليه:

رسوب مواد معدنی در نقايص مينايی و ضايعات پوسيدگی (لكه سفيد) می تواند منجر به جايگزينی قسمتی از مواد معدنی از دست رفته مينا شود كه اين فرايند رمينراليزاسيون ناميده می شود. حضور فلورايد همراه با تشكيل مواد معدنی CaF₂ و Ca₁₀ (PO₄)₆F₂ و رسوب آن ها برای ايجاد پديده رمينراليزاسيون بسيار مهم می باشد، بطوري كه رسوب اضافی مواد معدنی مذكور می تواند منافذ سطح ضايعه را ببندد و حتی منجر به مهار بيشتر آن شود.

* اثر روی سطح مينا:

فلورايد می تواند جذب پروتئين را از سطح مينا كاهش دهد كه اين عمل خود منجر به كاهش سرعت ايجاد پلاک می شود.

3. اثرات منفی فلورايد:

تا به حال شناخته شده ترين اثر جذب اضافی فلورايد، فلوئوروزيس بوده است كه منجر به ايجاد نقايص ويژه ای در دندان می گردد. خفيف ترين شكل آن ايجاد لكه های سفيد به رنگ گچ روی مينای دندان سالم است و اين لكه های سفيد به تدريج به رنگ قهوه ای متمايل می شوند.

4. بحث و نتيجه گيری:

با توجه به نقش به سزای فلورايد در جلوگيری و توقف پوسيدگی دندان لازم است استفاده از اين ماده با ارزش در كشور ما نيز بيشتر مورد توجه قرار گيرد. پاره ای از مهمترين برنامه هايی كه توجه و اجرای آن ها در اين زمينه لازم است، شامل موارد ذيل می باشد:

•  تا حد استاندارد به آب شرب مصرفی اضافه گردد.
•  در صورت عملی نبودن تنظيم فلورايد آب آشاميدنی شهرها، می توان فلورايد را به آب آشاميدني مهد كودكها، دبستانها و مدارس راهنمايي اضافه نمود.
•  با توجه به این که بیشترین تاثیر فلوراید در دوران بارداری و شیردهی و نیز دوره دندان های شیری (از 6 ماهگی تا 6 سالگی) می باشد، لازم است تا آموزش های لازم به مادران جهت تغذیه مناسب در این زمینه داده شود. ضمن آن که این عمل باعث محافظت دندان های خود مادر نیز می شود.
•  از آنجايی كه خميردندان همراه با مسواک به منظور افزايش بهداشت دهان و دندان به طور روزمره مورد استفاده عموم قرار می گيرد، اولا بايد استفاده از فلورايد در فرمولاسيون كليه خميردندان ها به صورت الزامی باشد، دوما به مردم آموزش داده شود كه تركيبات روی ليبل خميردندان را خوانده و در صورت نداشتن فلورايد از خريد آن خودداری كنند، چرا كه مصرف خميردندان بدون فلورايد اثری در كاهش پوسيدگی دندان ندارد.
•  به افراد آموزش های كافی جهت كنترل پوسيدگی دندان های خود زير نظر دندانپزشكان و اهميت اين كار داده شود. آموزش اين نكته به خصوص به والدين  كودكان اهميت بسيار دارد. علاوه بر آموزش، ارتباط هرچه بيشتر دندانپزشكان و بهداشتكاران با مدارس نيز می تواند در اين زمينه مفيد باشد.  همچنين لازم است كه همكاری مراكز بهداشتی_درمانی به منظور درمان بيماري های دهان و دندان و فلورايد تراپی به خصوص در كودكان و نوجوانان با نرخ های ارزانتر جلب گردد.

منابع:

1. Axelsson, P. Risk Prediction & Preventive Dentistry, 2003.
2. Mellberg, R. Fluoride in Preventive Dentistry, 1983.
3. American Dental Association fluoridation facts, www.ada.org, 2005.
4. World Health Organization (WHO) Environmental health criteria 227- fluorides, whqlibdoc. Who.int/ehe/WHO_EHC_227.pdf, 2002.
5. Jones, C.; Taylar, G.; Woods, K.; Whittle, G.; Evans, D.; Young, P.; Commuunity Dent- Health, 1997.
6. جوانبخت، م. من و دندان های کودکم،1379